Futbol taryhy

Futbol taryhy, ýaryşlar, toparlar we oýunçylar ýaly web sahypasyna hoş geldiňiz.

Futbolyň taryhy (futbol)

Futbol (ýa-da dünýäniň käbir ýerlerinde oýun diýilýän futbol) uzak taryhy bar. Häzirki görnüşindäki futbol XIX asyryň ortalarynda Angliýada ýüze çykdy. Theöne oýnuň alternatiw wersiýalary has ir bardy we futbol taryhynyň bir bölegi.

Irki taryh we futbolyň başlangyjy

Topardan oýnan top bilen baglanyşykly ilkinji belli mysallar, 3000 ýyldan gowrak ozal köne Mesoamerikanyň medeniýetlerinde ýüze çykypdyr. Oýunyň dürli görnüşleri uly sebitlere ýaýrasa-da, Çatali atly aztekler tarapyndan edildi. Käbir däp-dessurlarda top Güni alamatlandyrar we ýeňilen toparyň kapitany hudaýlara gurban edilerdi. Mezoamerikanyň top oýun wersiýalarynyň özboluşly aýratynlygy kauçukdan ýasalan topdy — başga irki medeniýetlerde rezin ýokdy.

Pökgini hem öz içine alýan ilkinji belli top oýny, miladydan öňki 3-nji we 2-nji asyrda Hytaýda cuju ady bilen bolup geçdi. Cuju meýdanyň meýdanynda tegelek top bilen (içindäki sütükli ýa-da ýelekli tikilen deri) oýnady. Bu oýnuň üýtgedilen görnüşi soňra Japanaponiýa ýaýrady we dabaraly görnüşde ulanylýan kemari ady bilen atlandyryldy.

Perhapshtimal, has köne cuju Awstraliýaly awstraliýalylar tarapyndan oýnan we 1800-nji ýyllarda ak emigrantlaryň pikiriçe, esasan tüpeň bilen baglanyşykly top oýny Marn Gookdyr. Top ýapraklar ýa-da kökler bilen ýasaldy. Düzgünler köplenç belli däl, ýöne oýnuň beýleki irki wersiýalarynda bolşy ýaly topy howada saklamak esasy aýratynlykdy.

Beýleki dürli oýun oýunlary Gadymy Gresiýadan mälimdi. Top saçdan doldurylan deriniň bölekleri bilen ýasaldy (howa bilen doldurylan toplaryň ilkinji resminamalary 7-nji asyrdan). Top oýunlary, ýöne pes derejä eýe bolup, Panhellenik oýunlaryna goşulmady. Gadymy Rimde toplar bilen oýunlar uly meýdançalarda (amfiteatrlarda) güýmenje goşulmady, ýöne Harpastum ady bilen harby türgenleşiklerde bolup geçdi . Iňlis adasyna (Britannica) futbol getirjek rim medeniýeti. Şeýle-de bolsa, Iňlis halkynyň bu dürlüligiň haýsy derejede täsir edendigi we haýsy görnüşde öz wariantlaryny ösdürendigi belli däl.

Futbol oýny öz görnüşini alýar

Iň köp kabul edilen hekaýa, oýnuň XII asyrda Angliýada döredilendigini aýdýar. Bu asyrda Angliýadaky çemenliklerde we ýollarda futbola meňzeş oýunlar oýnaldy. Pökgilerden başga-da, oýna top bilen ýumruk degdi. Futbolyň bu irki görnüşi, häzirki oýun oýnamakdan has gödek we zorluklydy.

Futbolyň öňbaşçylarynyň möhüm aýratynlygy, oýunlaryň köp adamyň gatnaşmagy we şäherleriň uly meýdançalarynda bolup geçmegi (ekwiwalenti XVI asyrdan Florensiýada Kalsio diýlip atlandyryldy)). Bu oýunlaryň ýaýramagy şähere zyýan ýetirer we gatnaşyjylara käwagt ölüm getirer. Bular birnäçe asyrlap ahyrsoňy gadagan edilen oýna garşy yglan edilmeginiň sebäpleriniň biri bolar. Emma futbola meňzeş oýunlar XVII asyrda Londonyň köçelerine gaýdyp gelerdi. 1835-nji ýylda ýene gadagan edilerdi, ýöne bu etapda döwlet mekdeplerinde oýun döredildi.

Şeýle-de bolsa, häzirki futbolyň aýratynlyklary durmuşa geçirilýänçä köp wagt gerek boldy. Uzak wagtlap futbol bilen regbi arasynda takyk tapawut ýokdy. Topyň ululygy, oýunçylaryň sany we oýnuň uzynlygy bilen baglanyşykly köp üýtgeşiklikler bardy.

Oýun köplenç mekdeplerde oýnalýardy we agdyklyk edýän mekdepleriň ikisi regbi we Etondy. Regbi-de düzgünler topy eli bilen almak mümkinçiligini we regbiniň şu wagtdan gelip çykýandygyny bilýän oýnumyzy öz içine alýardy. Beýleki tarapdan Etonda top diňe aýaklar bilen oýnaldy we bu oýny häzirki zaman futbolynyň ýakyn oýunçysy hökmünde görmek mümkin. Rugbi oýny “ylgaýan oýun”, Etondaky oýun “dribling oýny” diýlip atlandyryldy.

Oýun üçin dogry düzgünleri döretmek synanyşygy 1848-nji ýylda Kembrijde geçirilen ýygnakda edildi, ýöne düzgünleriň ähli soraglaryna gutarnykly çözgüt tapylmady. Futbol taryhynda ýene bir möhüm waka 1863-nji ýylda Angliýada ilkinji Futbol birleşigi döredilende Londonda bolup geçdi. Topy eli bilen götermäge rugsat berilmedi. Duşuşykda topuň ululygynyň we agramynyň standartlaşdyrylmagy hem boldy. London duşuşygynyň netijesi, oýun iki koda bölündi: assosiasiýa futboly we regbi.

Şeýle-de bolsa, oýun uzak wagtlap ösmegini dowam etdirerdi we düzgünlere henizem çeýeligi bardy. Birinjiden, meýdançadaky oýunçylaryň sany dürli bolup biler. Toparlaryň daşky görnüşini tapawutlandyrmak üçin eşikler hem ulanylmady. Şeýle hem, gapak geýýän oýunçylarda adaty zatdy — sözbaşy entek oýnuň bir bölegi bolmaly däldi. Goşmaça okaň: Futbol düzgünleriniň ösüşi .

Bu etapda ýene bir möhüm tapawudy iňlis we şotland toparlarynyň arasynda görmek bolýar. Iňlis toparlary has regbi görnüşinde top bilen öňe ylgamak isleýän bolsalar, Şotlandiýalylar topy oýunçylarynyň arasynda geçirmegi saýladylar. Soonakyn wagtda agdyklyk eden Şotlandiýanyň çemeleşmesi bolar.

Sport ilki Iňlis işçi synpy üçin güýmenje boldy. 30 000-e çenli görlüp-eşidilmedik mukdarda tomaşaçy XIX asyryň ahyrynda uly oýunlary görerdi. Bu oýun ýakyn wagtda dünýäniň beýleki künjeklerine syýahat eden we Iňlisleriň kolonizasiýa tagallalary netijesinde iňlis halklary tarapyndan giňelder. Esasanam Günorta Amerikada we Hindistanda futbola bolan gyzyklanma hasam artar.

Ilkinji futbol klublary

Futbol klublary XV asyrdan bäri bar, ýöne tertipsiz we resmi statusy ýok. Şonuň üçin ilkinji futbol klubynyň haýsydygyny kesgitlemek kyn. Käbir taryhçylar munuň 1824-nji ýylda Edinburgda döredilen “Foot-Ball Club” bolandygyny çaklaýarlar. Irki klublar köplenç öňki mekdep okuwçylary tarapyndan döredilipdi we şular ýaly birinjisi 1855-nji ýylda Şeffilde döredilipdi. Professional futbol klublarynyň arasynda iň köne 1862-nji ýylda döredilen we şu günki güne çenli dowam edýän Iňlis Notts County klubydyr.

Toparlaryň döremegi üçin möhüm ädim zawodlar, pablar we ybadathanalar ýaly ýerlerde has köp adam ýygnanyşmagyna sebäp bolan senagatlaşma boldy. Uly şäherlerde futbol toparlary döredildi we täze demir ýollar olary beýleki şäherlere getirip bilerdi.

Ilkibaşda futbolda döwlet mekdep toparlary agdyklyk edýärdi, ýöne soň işçilerden ybarat toparlar köplügi düzýärdi. Käbir klublar öz toparyna goşulmak üçin iň gowy oýunçylary tölemäge taýyn bolanda, başga bir üýtgeşiklik bolup geçdi. Bu, oýnuň professional derejä ýetjek sürtülmesiz däl-de, uzak geçiş döwrüniň başlangyjy bolar.

Oýunçylara pul tölemegiň sebäbi diňe bir köp oýunda ýeňiş gazanmak däldi. 1880-nji ýyllarda oýna bolan gyzyklanma oýunlara bilet satylan derejä çykdy. Netijede, 1885-nji ýylda professional futbol kanunlaşdyryldy we üç ýyldan soň Futbol ligasy döredildi. Ilkinji möwsümde 12 klub ligada goşuldy, ýöne tiz wagtdan has köp klub gyzyklandy we netijede ýaryş has köp bölümlere ýaýrady.

Uzak wagtlap Iňlis toparlary agdyklyk ederdi. Birnäçe onýyllyklardan soň Praga, Budapeşt we Sienna klublary ilkinji nobatda Iňlisleriň agdyklyk etmegine dalaş ederler.

Taryhdaky köp zatlarda bolşy ýaly, aýallar hem uzak wagtlap oýunlara gatnaşmakdan saklandylar. XIX asyryň ahyrynda aýallar futbol oýnap başladylar. Aýallaryň ilkinji resmi oýny 1888-nji ýylda Invernessde geçirildi.

Futbalda ilkinji ýaryşlar

Beýleki ädimler indi bolmalydy. Futbol Assosiasiýasynyň Çagyryş Kubogy (FA kubogy) 1871-nji ýylda geçirilen ilkinji möhüm ýaryş boldy. Indiki ýyl ilkinji gezek iki milli toparyň arasynda oýun oýnaldy. Angliýa bilen Şotlandiýanyň gatnaşmagynda geçirilen oýun 0-0 hasabynda tamamlandy we Hamilton ýarym aýynda 4000 adam gatnaşdy (surat şu pursatdaky suratlary görkezýär).

12 ýyl soň, 1883-nji ýylda ilkinji halkara ýaryş bolup, dört milli ýygyndy: Angliýa, Irlandiýa, Şotlandiýa we Uels boldy.

Futbol uzak wagtlap Iňlis hadysasydy, ýöne kem-kemden beýleki Europeanewropa ýurtlaryna ýaýrady. Europeewropanyň daşyndaky ilkinji oýun 1867-nji ýylda Argentinada bolup geçdi, ýöne Argentinanyň raýatlary däl-de, daşary ýurtly Iňlis işçileri gatnaşdy.

“Federation Internationale de Futbol Assosiasiýasy” (FIFA) 1904-nji ýylda döredildi we Fransiýa, Belgiýa, Daniýa, Gollandiýa, Ispaniýa, Şwesiýa we Şweýsariýanyň wekilleri tarapyndan esaslandyryş aktyna gol çekildi. Angliýa we beýleki Iňlis ýurtlary ilkibaşdan FIFA-a goşulmadylar, oýny oýlap tapdylar we birleşmä tabyn bolmaga hiç hili sebäp görmediler. Şeýle-de bolsa, indiki ýyla goşuldylar, ýöne 1950-nji ýyla çenli dünýä çempionatyna gatnaşmazdylar.

Içerki ligalar köp ýurtda bolup geçdi. Birinjisi, ýokarda belläp geçişimiz ýaly, 1888-nji ýylda döredilen Iňlis futbol ligasydy. Ligalar wagtyň geçmegi bilen toparyň çykyşlaryna esaslanýan has köp bölüm tarapyndan giňelderdi.

1908-nji ýylda futbol ilkinji gezek Olimpiýa oýunlaryna resmi sport görnüşi hökmünde goşular. Ilkinji FIFA dünýä çempionaty 1930-njy ýylda oýnalýança, Olimpiýa oýunlarynyň futbol ýaryşy milli derejede iň abraýly derejä eýe bolar. Aýal-gyzlar futboly 1996-njy ýyla çenli goşulmady.

Gara oýunçylar

Beýleki sportlaryň köpüsinde bolşy ýaly, ak erkek uzak wagtlap agdyklyk edýärdi. Futbolda gara oýunçylar has ir ýüze çykyp başladylar we, mysal üçin, tennis bilen deňeşdirilende, futbol adatça ak-gara oýunçylaryň garyndysy bilen sport hökmünde tanalýardy.

Angliýada Endrýu Watson ilkinji gara oýunçy hökmünde tanalýar we 1880-nji ýyllarda Şotlandiýanyň “Queen’s Park” klubynda oýnady.

Futbal oýnunyň jan höwesjileri

Beýleki sport oýunlarynyň köpüsi futbol ýaly derejede hyjuwyň mysallaryny görkezýär. Arenalar adamlary gyrkdyrýar; telewizoryň öňünde hasam ünsli we käte uly höwes bilen tomaşa edýärler.

Eýýäm XIX asyryň ahyrynda Angliýada futbol oýunlaryny geçirmek maksady bilen Goodison Park guruldy. 1894-nji ýylda Notts okrugy bilen Bolton Wonderersiň arasyndaky Angliýanyň kubogynyň finalyna 37,000 adam gatnaşdy. Futbol stadionlarynyň ösüşinde möhüm tapgyr Maracanã stadionynyň gurluşygydyr. 1950-nji ýylda Rio-de-Janeaneýrodaky ajaýyp stadion 200 000 adama taýyn boldy. Başga hiç bir sport oýunlaryny geçirmek üçin gurlan şeýle stadionlary görmedi.

Arenalarda janköýer medeniýetiniň iki dürli däbi bar: Iňlisler we Günorta Amerikalylar. Iňlis janköýerleri aýdym aýtmak däbini kabul etdiler, repertuar pubdan we beýleki ugurlaryň arasynda işleýän aýdymlardan ylham aldy. Beýleki tarapdan günorta amerikalylar ýangyn söndürijileri we feýerwerkleri, şeýle hem Bengali ýangynlarynyň häzirki zaman hadysalaryny öz içine alýan karnawal stilini kabul ederler. Beýleki ýurtlaryň janköýerleri soňra bu däpleriň garyndysyny kabul etdiler.

Ajaýyp häzirki zaman ýaryşlary

Tomusky Olimpiýa oýunlaryndan başga hiç bir sport çäresi şu gün FIFA dünýä çempionaty bilen özüni ölçäp bilmez . FIFA dünýä çempionatynyň ilkinji neşiri 1930-njy ýylda Urugwaýda oýnaldy we şondan bäri her dördünji ýylda gaýdyp gelýär (Ikinji jahan urşy sebäpli iki kadadan çykma bilen). 1991-nji ýylda Hytaýda aýallar üçin ilkinji dünýä çempionaty geçirildi we şondan bäri her dördünji ýylda gaýdyp gelýär.

Häzirki wagtda klublar üçin iň uly global ýaryş Çempionlar ligasy (1992-nji ýyldan bäri oýnalýar), öňki Europeanewropa kubogy (1955–1991).

Dünýädäki iň uly sportuň globallaşmagy

XIX asyryň ahyrynda diňe milli futbol toparlary bardy; Angliýa bilen Şotlandiýanyň arasynda 1870-nji ýyllarda biri-birine garşy oýun oýnan ilkinji işjeň toparlar bardy. Häzirki wagtda sportuň dünýä dolandyryş edarasy bolan “Federation Internationale de Futbol Assosiasiýasy” (FIFA) -a 211 milli birleşik girýär. Globallaşmagyň ýene bir subutnamasyny Dünýä çempionatynyň saýlama oýunlaryna gatnaşýan ýurtlaryň köpelmeginde görmek bolýar: 1934-nji ýylda 32-den 2014-nji ýylda 200-den gowrak.

Dünýä sebitleri alty konfederasiýa bölündi: Konfederasiýa Afrika de Futbol (CAF), Aziýa Futbol Konfederasiýasy (AFK), Union des Associations Européennes de Futbol (UEFA), Demirgazyk, Merkezi Amerika we Karib birleşiginiň futboly (CONCACAF), Okeaniýa futbol konfederasiýasy (OFC) we Konfederasiýa Sudamericana de Ftbol (CONMEBOL).

Futbol, ​​elbetde, dünýädäki sportdyr we deňeşdirmezden dünýädäki iň ulusydyr. Deýwid Goldblattyň “Top tegelek ” atly kitabyndan sitata bir jogap berýär: